Psixologiya deyəndə hər kəsin yadına Avropa düşür. Təbiidir, çünki bu termin mənşəcə avropalıdır - latıncadır; meydana çıxma məkanı da Avropadır. Ən məşhur psixologiya alimləri də avropalılardır.
Lakin psixologiya elminin meydana çıxmasından çox-çox əvvəl artıq bəşəriyyət bu elmlə tanış idi. Səmavi və hətta, qeyri-səmavi dinlərin hamısının ana qayəsi, hədəfi əxlaq olduğu üçün, əxlaqın da tədqiqat sahəsi mənəviyyat, yəni bugünkü terminlə psixologiya olduğu üçün ən qədimdən, cəsarətlə demək olar ki, Həzrəti Adəm əleyhissalamdan başlayaraq psixologiya elm kimi, tədqiqat sahəsi kimi mövcud olmuşdur. Buddizm, Konfutsiçilik, Taoizm və Hinduizm kimi qədim Şərq dinlərindən tutmuş ta Yəhudilik, Xristianlıq və İslama qədər hər bir dinin iman, ibadət və əxlaq üzərində dayandığı və əxlaqın tədqiqat sahəsi də mənəviyyat olduğu üçün bu gün psixologiya kimi tanıdığımız mənəviyyat sahəsində çox sayda tədqiqatlar, əsərlər mövcuddur. İslama gəldikdə, bu sahədə ən sanballı əsərlər ona aiddir. Çünki iman və saleh əməl - əxlaqın fikirdə və əməldə insanla bütünləşməsi İslamın ana xəttidir.
Şərq psixologiyası və fəlsəfəsi insanın təkmilləşməsi, mükəmməlləşməsi məsələsini həmişə ən aktual məsələ kimi gündəmdə saxlamış və saxlayır. Təkmilləşmə isə ziddiyyətlərin toqquşması, başqa sözlə, bəla, müsibət, fəlakətlərə sinə gərməklə, xaricdən və daxildən gələn zərərli hücumları dəf etməklə mümkün olur. Bu barədə söz güləşdirməkdənsə, konkret məsələnin şərhinə keçmək daha yaxşı olar.
Bu yaxınlarda təkrar mütaliə etdiyim bir İslam aliminin kiçik həcmli əsərindən aldığım təəssüratı oxucularımla bölüşməyin faydalı olacağına böyük ümid bəsləyirəm. Söhbət XX əsr İslam əxlaq nəzəriyyəsinin möhtəşəm əsərlərindən biri olan "Hücumâtı-Sittə" adlı əsərdən gedir. "Hücumâtı-Sittə" - "Altı hücum" deməkdir. Bir az da genişləndirsək - "İns və cin şeytanlarının altı aldatması" deməkdir. Müəllif əsərində oxucuları bu altı dəsisə - aldatma ilə tanış edir. Bunlar hübbu-cah, qorxu, tamah, irqçilik, ənaniyyət və tənpərvərlikdir (tənbəllik, rahat həyata düşkünlük).
İnsan bir əbədiyyət səyyahıdır. O, mənəvi aləmdən maddi aləmə, oradan ana bətninə, sonra dünya həyatına, bundan sonra bərzah (qəbir) həyatına qədəm qoyur. Qiyamətdən sonra insan həşr olunur, bu həyatdan, yaxud bu aləmdən sirat (keçid) aləminə, oradan da ya əbədi səadət aləminə, ya da əbədi əzab aləminə gedir. Bizim bu gün yaşadığımız həyat - dünya həyatı əbədiyyətə gedən mərhələlərdən imtahan mərhələsidir. İnsan bu dünyada hər şeylə, daha çox da ən çox sevdikləri ilə imtahan olunur. Buraya mal, övlad da daxildir.
Şeytan insana hücum edir, onu doğru yoldan azdırmağa çalışır. Bunların sayı çoxdur, amma adı çəkilən əsərdə zəmanəmizdə ən çox yayılmış altısından bəhs edilir. Bunlardan ilk sırada gələni hübbu-cahdan başlayaq.
İslam mənəviyyat alimləri insandakı hiss və duyğuları, başqa sozlə, insanı hərəkətə gətirən mənəvi mexanizmləri təhlil edərkən bu qənaətə gəlirlər ki, dünyaya, maddi aləmə bağlı olan insanda, əksəriyyət etibarı ilə ümumi adı hübbu-cah (şöhrətin ən yüksək dərəcəsi) olan şöhrət hissi, xudfüruşluq (özünü bəyəndirməyə çalışmaq, öyünmək), başqalarının gozündə mövqe qazanmaq naminə həyatından belə keçmək və s. arzusu var.
Hübbu-cah qəlbə pas çəkən və ruhu iflic edən bir xasiyyətdir. Qəlbini bu cür xəstəliyə təslim etmiş bədbəxtlərin baxışlarının bulandığı, yolunu və istiqamətini azdığı, çıxılmaz labirintlərə girdiyi hər zaman ehtimal edilə bilər.
Unutmayaq ki, hübbu-cah kimi ruhi xəstəliyin "virusları" az və ya çox olmaqla hər kəsdə təbii olaraq var. Buna görə də, ruhumuzda var olan bu mənəvi virusa diqqət etməliyik. Eynilə maddi viruslar əlverişli şəraitə düşəndə inkişaf etdiyi kimi, mənəvi virus olan hübbu-cah da əlverişli mühitə düşəndə, onun qarşısını alacaq tədbirlər görülməsə, özlərini bu duyğulardan qoruya bilməyənlərin özlərinə də, üzvü olduqları cəmiyyətə də zərər vermələri labüddür. Belə bir zərərin aradan qaldırılması isə olduqca çətindir.
İkinci dəsisə isə qorxudur. İnsan qorxu ilə iradəsinə kəmənd vuraraq, onu iflic edə bilər. Xüsusən də, günümüzdə əhli-qəflət, yəni qafillər qorxu hissi ilə insanları həzm etməyə çalışırlar. İslamın mənəviyyatçı alimlərindən biri belə yazır: "İnsanda ən mühüm və əsaslı hiss hissi-xovfdur (xof, qorxu hissi). Dəssas zalımlar bu qorxu damarından çox istifadə edir, onunla qorxaqları öz əsirlərinə çevirirlər. Bunlar avamın (xalqın cahil təbəqəsi) və xüsusən də, elm adamlarının bu damarından çox istifadə edir, onları qorxudur, vahimələrini təhrik edirlər", - deyir, məsələni bir az da zaman və məkan ünsurləri ilə təqdim edir. Haqq və həqiqətə inanmış bir ınsanın bu xəstəlikdən yaxa qurtarması ancaq imanını işə salıb metafizik gərginlik əldə etməsi, "Min izzətim, min heysiyyətim və min şərəfim olsa da, hamısı bu uğurda fəda olsun. Ölüm ancaq Allahın əlindədir" qənaətinə nail olması ilə mümkündür. Çünki heç kəsdən qorxmamağın yeganə çarəsi qorxulması lazım gələn həqiqi qaynaqdan, mənbədən qorxmaqda ola bilər.
Üçüncü dəsisə tamahdır. Tamah bir şeyi hərisliklə istəmək, açgözlük və qarınqululuq kimi mənaları ifadə edir. Allah Rəsulu (s.ə.s.) "Əgər adəm oğlunun iki vadi dolusu qızılı olsaydı, mütləq üçüncüsünü də istəyərdi. İnsanın gözünü ancaq torpaq doyurar. Allah isə tövbə edənin tövbəsini qəbul edər" sözləri ilə tamahın əsiri olan insanların ruh hallarını bir rəsm əsəri kimi təqdim edir. Ancaq insan "Yeyin, için, amma israf etməyin" (Əraf, 7/31) ayəsini özü üçün bir meyar qəbul etsə, tamahdan yaxa qurtara bilər. Bundan başqa, bəzi yaramaz ruhlar inanmış insanları tamah damarına girib öz mənfur əməllərinə alət edə bilərlər.
"Əhli-dünya, xüsusilə də, əhli-dalalət (materialistlər) malını ucuz verməz, çox baha satar. Bəzən bir illik dünya həyatına azacıq yardım edəcək bir malın müqabilində hədsiz bir əbədi həyatı darmadağın etməyə səbəb olar. O, yaramaz hərisliklə İlahi qəzəbi özünə cəlb edər və dəlalət əhlinin razılığını əldə etməyə çalışar," - deyən həmin mənəviyyatçı alim də diqqətimizi belə bir təhlükəyə cəlb edir.
Dördüncü xüsusiyyət irqçilikdir. İrqçilik ideyası ilk dəfə Avropada Emil Dürxeymlə başlamış və sonralar Osmanlı imperiyasının süqutunu hazırlayan, İslam aləmni, türk xalqlarını parçalayıb hərəsinə bir qəbilə, tayfa adı verərək bir-birinə yadlaşdıran amillərdən biri olmuşdur. Çünki irqçilik mülahizəsi ilə "sıbğatullah" həqiqətini dərk etmiş və xalqı bir-birinə vurduraraq bir-birinə düşmən etmişlər. İslam irqçiliyi dindən üstün tutan belə milliyyətçilik anlayışına qarşıdır. Bəli, İslamdakı iman bağı sayəsində qəbiləçilik, tayfabazlıq və irqçılık tamamilə aradan qaldırılmışdır. Əshabi-Kirama baxsaq, onların bir çoxunun müxtəlif irqlərdən olduğu dərhal nəzərə çarpar. Məsələn, Həz. Əbu Bəkir ərəb, Həz. Bilal Həbəşi, Həz. Suheyb bizanslı və Həz. Salman isə farsdır. Bunların hər biri müxtəlif iqlim və müxtəlif xalqların nümayəndələri olmalarına baxmayaraq, İslam bayrağı altında birləşərək, bir-biriləri ilə qardaş olmuşdular. Elə "Şübhəsiz ki, Allah yanında ən üstün olanınız, Ondan ən çox qorxanınızdır" (Hücurat, 49/13) ayəsi də məhz bu həqiqəti təsdiq edir.
Yuxarıda da deyildiyi kimi, İslam bir tərəfdən irqi dindən üstün tutan mənfi millətçiliyi rədd edir, digər tərəfdən də müsbət millətçiliyi qəbul edir. Çünki istər soy mənsubiyyəti olsun, istərsə də, millət və tayfa mənsubiyyəti olsun, bunlar danılmaz həqiqətdir. Digər tərəfdən, bu "Ey insanlar! Doğrusu, biz sizi bir kişi, bir qadından yaratdıq. Və bir-birinizlə tanış olmanız üçün sizi qövmlərə (millətlərə) və qəbilələrə ayırdıq" (Hücurat, 49/13) ayəsində olan bir içtimai hadisəni əks etdirir. Bu baxımdan müəllifin bu ifadəsi çox sərrastdır: "Bu müsbət milli fikir İslamiyyətə xidmət etməli, onun qalasına çevrilməli, zirehi olmalı, amma qətiyyən onun yerinə keçməməlidir. Çünki İslamiyyətin təlqin etdiyi ühuvvət (qardaşlıq hissi) içində min ühuvvət var: əbədi aləmdə və bərzah aləmində o ühuvvət diri qalmış olar. Buna görə də, milli ühuvvət nə qədər möhkəm olsa, onun bir o qədər çox pərdəsinə çevrilmiş olar. Yoxsa, onu digərinin yerinə qoymaq eyni qalanın daşlarını qalanın içindəki almaz xəzinəsinin yerinə qoyub, o almazları kənara atmaq kimi axmaq bir cinayətdir."
Beşinci dəsisə - insandakı ən zəif və ən təhlükəli olan ənaniyyət (mənəm-mənəmlik) hissidir və insanın mahiyyətindən ilk sökülüb atılması zəruri olan bir şeydir. Çünki mənəm-mənəmlik anaforuna (burulğanına) qapılan bədbəxtlərin haqq və həqiqəti görüb bilməsi və gözləri bağlı olduğu üçün yolunu azmadan hədəfə gedib çıxması çox çətin məsələdir.
Müəllif: "Ey qardaşlarım! Diqqətli olun, sizi ənaniyyətlə vurmasınlar, onunla sizi ovlamasınlar. Həm də bilin ki, bu əsrdə əhli-dəlalət (materializm, maddə düşkünləri) ənaniyyətə minmiş, dəlalət vadilərində çapırlar. Haqq əhli isə məcburən, ənaniyyətdən yaxa qurtarmaqla haqqa, həqiqətə xidmət edə bilər. Ənaniyyətdən istifadə edərkən haqlı belə olsanız, əgər qarşı tərəfə bənzəyəcək, onların da səni özləri kimi zənn etməsinə səbəb olacaqsa, o zaman bu hal haqqa xidmətə qarşı bir haqsızlıq olar. Bununla yanaşı, ətrafına toplandığınız Qurana xidmət missiyası ənaniyyəti qəbul etmir, "mən" demək yerinə "biz"i tələb edir" sözləri ilə bizi bu şeytani sifətdən ehtiyatlı olmağa dəvət edir.
Altıncı dəsisi isə - günümüzdə ciddi bir xəstəlik kimi həqiqət carçılarının çoxunun ayağına dolaşan tənpərvərlik (tənbəllik, rahat həyata düşkünlük) xəstəliyidir. Bəli, ictimai ruhu oyandıran, kütlələri irşad edib insanlığa yüksəldən bir mübarizənin tərəfdarları, iştirakçıları bu uca qayə uğrunda mübarizədə qətiyyən tənpərvərliyə yol verməməli, maddi-mənəvi nələri varsa, hamısını fəda etməyə hazır olmalıdırlar.
Allahın sonsuz rəhmətinə qarşı, Ona olan ümid və təvəccühü bir an belə olsun itirmədən, nəzərlər daima Ona yönləndirilməli və daima özünütəftiş hissi ilə hərəkət edilməlidir.
İnsan "Allah məni görür" fikri ilə daima özünü, öz hiss və duyğularını nəzərdən keçirməlidir. Yalnız bu yolla insan şeytanın həyat yolu üzərində qurduğu tələlərin fərqinə vara və onlardan qoruna bilər.
Bu da Şərqin psixoloqlarından bizə bir ərmağan olsun!..
Nazim Əkbərov
