Məşhur Amerika yazıçısı Mark Tvenin belə bir sözü var: "Klassik ədəbiyyat hər kəsin təriflədiyi, lakin heç kəsin oxumadığı kitabdır". Əslində, Mark Tvenin sözlərində nisbətən də olsa, həqiqət var. Klassik ədəbiyyat dedikdə, çoxlarının təsəvvürünə vaxtı keçmiş, aktuallığını itirmiş, darıxdırıcı əsərlər gəlir. Lakin dünya ədəbiyyatında klassikaya çevrilmiş elə əsərlər var ki, onların yaşı, dövrü yoxdur və bütün dövrlər üçün müasirdir. Belə əsərlərdən biri də Amerika yazıçısı Cek Londonun möhtəşəm "Martin İden" romanıdır. Avtobioqrafik xarakter daşıyan romanın qəhrəmanı Martin İden əslində, Cek Londonun özüdür.
Martin İden 21 yaşlı, savadsız, kor-kobud, yöndəmsiz, fiziki olaraq güclü matrosdur. O, bir təsadüf nəticəsində Morzlar ailəsindən Arturu ona sataşan avaralardan xilas edir və Artur təşəkkür məqsədi ilə Martini Morzlar ailəsinin evinə yeməyə dəvət edir. Martin həyatında ilk dəfədir ki, yüksək təbəqədən bir ailə ilə ünsiyyət qurur. O, Morzlar ailəsinin qızı Rufa görər-görməz vurulur. Bu vurğunluq gənc matrosun "həyat gəmisi"nin istiqamətini dəyişir. Kasıb təbəqədən olan Martin varlıların evlərinə, həyat tərzlərinə, geyimlərinə, danışıq, hətta yemək mədəniyyətlərinə, savadlarına valeh olur. Ruf onun tanıdığı qadınlara bənzəmirdi, təhsilli, zərif, füsunkar idi, həyatının nəcibliyi əllərinə, saçlarına, gözlərinə hopmuşdu. O, Martində incəsənətə, musiqiyə, ədəbiyyata maraq oyadır. Morzlar ailəsinin evindən çıxandan sonra öz evi, həyatı Martinə iyrənc görünür. Rufun rəğbətini qazanmaq və ona layiq olmaq üçün Martin günlərini, aylarını oxumağa, öyrənməyə həsr edir. O, kitablarını oxuya bilmək üçün işlədiyi gəminin kapitanının paltarlarını yumağa belə hazırdır.
Yaşamaq üçün işləmələrinə ehtiyac olmayan insanlarla tanışlıq və bütün bu hadisələrin fonundakı acı gerçəklik gənc aşiqin üzünə sillə kimi dəyir. Martinə Rufa layiq ola bilmək üçün pul və pulun gətirdiyi şöhrət, hətta güc lazım idi. Bunun üçün də o işləməli idi. Martin yazı yazmaqla pul qazanmağın mümkün olduğunu öyrəndikdən sonra yazıçı olmağı qərara alır.
Qısa vaxtda oçerklər, felyetonlar, hekayələr yazır, böyük ümidlərlə qəzetlərə, redaksiyalara göndərir. Müəllif onun bu saflığını çox səmimi təsvir edir: "Martin ara vermədən işləyərək 3 günün içərisində oçerkini qurtardı, sonra asan oxunsun deyə iri-iri hərflərlə, sözləri öz-özünə təkrar edə-edə üzünü köçürdü və elə işin bu yerində kitabxanadan aldığı ədəbiyyat dərsliyindən öyrəndi ki, sən demə, dünyada absazlar və dırnaqlar da var imiş. O isə bunu heç ağlına da gətirməmişdi".
Lakin Martin gözlədiyi kimi tez bir vaxtda pul qazana bilmir. Aclıqdan, baxımsızlıqdan rəngi avazıdığı, görüşə geyməyə paltar tapmadığı bir vaxtda, Ruf Martinin bu acınacaqlı vəziyyətini çox romantik hesab edir. Hər şeyi rahatlıqla əldə etmiş Ruf Martinin mübarizəsini, əzmini anlamır, onun istedadına inanmır, uğursuzluğunu qəbul etmir. Bu vaxt oxucu bilmir, Martinin yoxsulluğunamı acısın, sevgisinin əlçatmazlığınamı, yoxsa, ümidlərinin puça çıxmağınamı?..
Əsərin müəyyən bir yerindən sonra təhkiyənin sürəti azalır və hisslərin, duyğuların, həmçinin, qəhrəmanın yarı-havalı hallarının təsvirinə yer verilir. Bu təsvirlərdə elə inandırıcı, elə səmimi, elə doğma hisslər hakimdir ki, oxucu Martinə kömək əlini uzatmaq, o dar səfil otağında ona təskinlik vermək istəyir. Əlini uzadıb Martini o mənəvi böhrandan, boşluqdan dartıb çıxarmaq istəyir. Hərdən isə Martinin özündən fərqli olaraq oxucu ümidini itirir.
Martinin özünüinkişaf, özünükəşf, kamillik yolu sancılı və ağrılı keçir. O bütün bu çətinliklərə, əzablara (hətta alçalmalara) tab gətirərkən deyil, yüksək təbəqədən olan nişastalı boyunluqlu tanışlarının əslində, onun zənn etdiyi qədər savadlı, dərin insanlar olmadıqlarını öyrənərkən tükənir. Hər iki təbəqədə də özünə yer tapa bilməyən Martin "iki cəhənnəmdən" qaçış yolu axtarır. O, savadsız, ama qayğısız, xoşbəxt günləri üçün darıxır.
Martin obrazının simasında həm də təhsilin, kitabın, mütaliənin nələrə qadir olduğunu, ömründə kitab oxumayan bir insanın necə "kitab qurdu"na çevrildiyini görürük. Sanki o qara, çirkli kömür parçası idi, oxucunun gözləri önündə təhsillə cilalanaraq almaza çevrildi, öz gözündə, cəmiyyətdə bir dəyər qazandı...
Sevginin, əzmin, cəsarətin, mübarizliyin, vəfanın romanı olan "Martin İden" 1909-cu ildə yazılmışdır. Cek London bu əsərini yazarkən artıq şöhrət qazanmış bir yazıçı idi. O, həmin dövrdə keçirdiyi böhranı eynilə Martinin simasında təsvir etmişdir.
Cek Londonun öz həyatı haqqında oxuyarkən dəhşətə gəlirsən, Martinin yaşadıqları müəllifin real həyatının yanında heç nədir. Uşaqlıqdan yük heyvanı kimi işləyib ailəsinə pul göndərən, oxumağa, kitaba çox marağı olan, maddi imkansızlıqdan təhsil ala bilməyən Cek Londonun gəncliyi insanı çox sarsıdır və həm də motivə edir. Ən çətin dövründə yazıçı olmağa söz verən Cek London bu əzmini, iradəsini, emosionallığını öz qəhrəmanına da ötürür. Müəllif yazdıqlarını özü yaşamasaydı, yəqin ki, roman bu qədər möhtəşəm olmazdı.
Romanın motivləri əsasında müxtəlif dövrlərdə çəkilən filmlər də var. Əsərdə təhkiyələrdən, hadisələrdən çox emosional dəyişikliklər, enişlər, çıxışlar, bədii təsvirlər yer alır. Oxuduqca Martinin dəmir inadkarlığına, çalışqanlığına heyran qalacaq və düşünəcəksiniz ki, o hisslərini necə də gözəl ifadə edir.
Əsər var, oxuyarsan, stimul verər, əsər var oxuyarsan, macəralar yaşadar, əsər də var oxuyarsan, nələrisə öyrədər... "Martin İden" isə oxucusuna nəciblik, həlimlik, mərhəmət, əzm və sevgi qatır. Martin İden özü yöndəmsiz tırtıldan kəpənəyə çevrildiyi kimi, bizi də gözəlləşdirir. Roman həm də son qəpiyinə kimi qələmə, kağıza xərcləyən və durmadan yeni əsərlər yazan qəhrəmanı ilə onlarla gəncin əlinə qələm almasına, yazıçı olmasına stimul olmuşdur. Oxuduqdan sonra dadı uzun müddət damaqda qalan bu əsər hər yaşda və hər kəsin mütləq oxumalı olduğu əsərlərdəndir...
