O, atasınının sözünü yerə salmamış və Oksford Universitetinin hüquq fakültəsində oxumağa başlamışdı. Ancaq 2-ci kursda olanda (onda tarixlər 1913-cü ili göstərirdi) atası vəfat etdi və bununla da o, universitetdəki təhsilinə son qoydu. İndi onun tək bir məqsədi var idi: nə olur-olsun, vətəninə qayıtmaq. Odur ki, çox keçməmiş Sauthempton limanına getdi və oradan gəmi ilə Amerikaya üz tutdu. Gəmi okeanda irəlilədikcə bütün vaxtını göyərtədə keçirir və elə hey həsrətində olduğu göy üzünə tamaşa edirdi. Ölkəsinə qayıdandan sonra isə o, bütün həyatını astronomiyaya həsr etdi və bütün ömrünü Kaliforniya ştatındakı Mount Vilson Rəsədxanasında keçirdi. O, bu illərdə çox böyük uğurlara imza atdı və Andromeda Qalaktikası kimi bir çox qalaktikaları kəşf etdi. Kainatın genişləndiyini ilk dəfə ispat edən də, Eynşteynin "Stasionar kainat" nəzəriyyəsini ilk dəfə təkzib edən də o idi. Çünki əvvəllər Eynşteyn də Nyuton kimi düşünür və "Stasionar kainat" nəzəriyyəsini müdafiə edirdi. Haqqında danışdığımız alim isə Habbl Kosmik Teleskopuna adı verilən astronom Edvin Pauell Habbldır (1889-1953).
Kainat nə qədər böyükdür?
Ekvatorun uzunluğu 40 min kilometrdir. Bizdən təqribən 150 milyon kilometr uzaqda olan Günəş Veqa ulduzuna doğru saniyədə 250 min km sürətlə hərəkət edir. Günəşdən sonra Yerə ən yaxın ulduz olan Proksima Kentavr isə 4,2 işıq ili məsafədədir (1 işıq ili təqribən 9,5 trilyon km-dir). Aparılan son araşdırmalar kainatın 13,7 milyard ildir mövcud olduğunu göstərir. Təqribən iki trilyon qalaktikanın mövcud olduğu kainatın diametri isə 93 milyard işıq ilidir. Üstəlik, kainat o qədər mükəmməl bir ahəng içindədir ki, onun adı da yunan dilində "nizam" mənasını verən "kosmos" sözündəndir.
Böyük Partlayış
Kainatın yaradılışı ilə bağlı müasir dövrümüzdə ən çox qəbul edilən nəzəriyyə Böyük Partlayış nəzəriyyəsidir. Bu nəzəriyyəyə görə kainat həm genişlənməkdə, həm də soyumaqdadır. Böyük Partlayışın ilk dövrlərində çox yüksək temperatur var idi və varlıq aləmi hələ proton, neytron və kvark kimi atomaltı zərrəciklərdən ibarət idi. Növbəti mərhələyə çatanda isə ilk atomlar yaradıldı. "Sintez" adı verilən bu reaksiyalarla əvvəlcə hidrogen, sonra isə helium və litium elementləri yaradıldı.
Doppler effekti
Doppler effekti dalğa uzunluğunun səs və işıq mənbəyinin hərəkətindən asılı olaraq necə dəyişdiyini göstərir. Əslində, yol hərəkətində istifadə edilən radar sistemi də bu üsulla işləyir. Başqa sözlə, radar sistemi bir avtomobilin neçə kilometr sürətlə yaxınlaşdığını, ya da uzaqlaşdığını bu şəkildə ölçür. Bu üsula görə yaxınlaşan cisimlərdən əks olunan dalğaların uzunluqları get-gedə kiçildiyi halda, uzaqlaşan cisimlərdən əks olunan dalğaların uzunluqları get-gedə böyüyür. Habbl da kainatın genişləndiyini elə Doppler üsulundan istifadə edərək kəşf etdi. Yaxınlaşmaqda olan işıq mənbəyinin dalğa uzunluğu qısaldığı üçün işıq elektromaqnit spektrində maviyə doğru meyil edir. Uzaqlaşmaqda olan işıq mənbəyinin dalğa uzunluğu uzandığı üçün isə bu meyil qırmızıya doğru baş verir. Habbl da ulduzları tədqiq edərkən işığın həmişə qırmızıya doğru meyil etdiyini, yəni, bütün ulduzların mövcud olduqları qalaktikalarla birlikdə bir-birindən uzaqlaşdığını müəyyən etdi.
Tarixi görüş
Böyük Partlayış nəzəriyyəsinin elmi şəkildə qəbul edildiyi ilk yer Kaliforniya Texnologiya İnstitutu, bu nəzəriyyənin atası isə 1933-cü ildə buradakı tarixi görüşü təşkil edən Jorj Lemetrdir (1894-1966). Lemetrin təşkil etdiyi tarixi görüşün iştirakçıları isə bu nəzəriyyəni ilk formulə edən Eynşteyn, həmçinin, bu nəzəriyyəni ilk isbat edən Habbl idi. Beləliklə, lövhə qarşısına keçən Lemetr nəzəriyyəni mərhələ-mərhələ izah etdi. O, kainatın ilk vəziyyətinin bir atom olduğunu, daha sonra bu atomun parçalanaraq (həmçinin, genişlənərək) yayıldığını, hadisəyə əks tərəfdən nəzər saldıqda, yenə eyni nəticənin alındığını izah etdi. Lemetr bu nəticəyə qarşısında oturan iki böyük alimin nəticələrini birləşdirərək gəldiyini açıqladı. O, sözlərini bitirəndə daha əvvəl Nyutonun "Stasionar kainat" modelinə inanan Eynşteyn ayağa qalxdı və dostunu alqışlayaraq: "Bunlar indiyə qədər yaradılış haqqında eşitdiyim ən gözəl və ən müfəssəl açıqlamalardır", - dedi. Ancaq yaradılış fikrinin o dövrün ən yaxşı alimləri tərəfindən dəstəklənməsi teist alimləri sevindirsə də, bunun yol açacağı nəticələri təxmin edən ateist alimləri kədərləndirdi. Buna görə də, onlar cürbəcür bəhanələr gətirir və bir sözlə, bu nəzəriyyəni qəbul etmək istəmirdilər. Üstəlik, nəzəriyyənin ortaya atıldığı illərdə "pozitivizm" və "marksist ateizm" də çox məşhur idi. Buna görə də, onlar nə olursa-olsun, bu nəzəriyyəni gözdən salmağa çalışırdılar. Ancaq bunu edərkən belə istəmədən nəzəriyyənin bugünkü adını qoymuş oldular. Çünki ingilis astronom Fred Hoyl (1915-2001) BBC-dəki bir radio proqramında bu nəzəriyyə ilə bağlı istehza ilə "Big Bang" (yəni "Böyük Partlayış") ifadəsindən istifadə etdi və beləliklə, ondan sonra nəzəriyyə bu adla adlanmağa başladı. İndi isə Böyük Partlayış nəzəriyyəsini dəstəkləyən bəzi faktlara nəzər salaq.
Kainatın genişlənməsi
"Biz göyü qüdrətimizlə (qüdrət əlimizlə) yaratdıq və onu genişləndirən də Bizik" (Zəriyət, 51/47) ayəsində buyurulduğu kimi kainat genişlənməkdədir. Bugünkü hesablamalara görə kainat hər 3 milyon işıq ili üçün saniyədə 67,5 kilometr genişlənməkdədir. Bu həqiqətin çox gec dərk olunmasına diqqəti cəlb edən Stiven Hokinq isə belə deyirdi: "Kainatın genişlənməsinin ortaya çıxarılması 20-ci əsrin ən böyük intellektual inqilablarından biridir. Bu gündən keçmişə baxanda heç kimin bunu indiyə qədər niyə dərk etmədiyinə təəccüblənməmək mümkün deyil".
Fosil radiasiyası
Fred Hoyl kimi ateist alimlər: "Böyük Partlayış varsa, səbəb olduğu fosil radiasiyası da olmalı və kainatın hər tərəfinə yayılaraq, temperaturu aşağı salmalıdır", - deyir və bunun da isbat olunmasını tələb edirdilər. Ona görə də, hesablamalar aparılarkən bu hadisənin 13,7 milyard il əvvəl baş verdiyi nəzərə alındı və nəticədə, bu gün üçün -2680C-lik (5 Kelvin) bir radiasiya olmasının vacibliyi ortaya çıxdı. Bir müddət sonra bir araşdırma nəticəsində bu radiasiya da kəşf olundu. Belə ki, 1965-ci ildə ABŞ-dakı Bell Telefon Şirkətində mühəndis işləyən Arno Penzias və Robert Vilson radioölçmələr apardılar və müəyyən dalğa uzunluqlarında ölçdükləri radiasiyada müəyyən artıqlıq olduğunu gördülər. Bu radiasiyanın səbəb olduğu "müdaxilə" onların işinə mane olur, üstəlik, heç cür bu "müdaxilənin" qarşısını ala bilmirdilər. Buna görə də, onlar bu sahədə araşdırmalar aparan Prinston Universitetindəki Dik və komandasına müraciət etdilər. Dik və komandası Penzias və Vilsonun təqdim etdiyi rəqəmləri tədqiq etdilər və mühəndislərin əslində, onların uzun illərdir axtardıqları radiasiyanı tapdıqlarını öyrəndilər. Üstəlik, bu radiasiya onların da gözlədikləri kimi fəzanın hər yerindən gəlir və radiasiyanın temperaturu -2700C (3 Kelvin) təşkil edirdi. Bu isə daha əvvəl nəzəri olaraq aparılan hesablamalardakı rəqəmdən yalnız 20C fərqli idi. Beləliklə, bu kəşflərinə görə Arno Penzias və Robert Vilson 1987-ci ildə Nobel Mükafatına layiq görüldülər.
Dalğalanma faktı
Əks fikirli alimlər bu dəfə başqa bir fikir irəli sürdülər və: "Əgər Böyük Partlayış nəticəsində ətrafa yayılan maddə bircinsli (ya da başqa sözlə, homogen) şəkildə yayılsa idi, nə qalaktikalar, nə ulduzlar, nə də Yer olardı. Üstəlik, bütün bunların meydana gəlməsi üçün həm daha çox, həm də daha az sıxlıqlı sahələr lazım olardı", - dedilər. Ancaq çox keçmədi ki, amerikalı astrofizik Con Meter 1989-cu ilin noyabr ayında bunu da kəşf etdi. Belə ki, Meter COBE peykinə bir cihaz yerləşdirdi və kosmik fon radiasiyasının temperaturunu əvvəlkindən də həssas bir dəqiqliklə ölçdü. Beləliklə, 1992-ci ildə COBE peykinin köməyi ilə əldə edilən məlumatlar kosmik fon radiasiyasının mövcud olduğunu və fəzanın hər yerindən gəldiyini göstərdi. Həm də çox kiçik dalğalanmalarla...
Temperatur faktı
Fəzanın keçmişdəki temperaturu çox yüksək olduğu üçün onun keçmişdəki fon radiasiyasının temperaturu da çox yüksək olmalı idi. Uzaqdakı qalaktikalardan gələn işığa baxdıqda, əslində, keçmişə baxdığımızı unutmamalıyıq. Buna səbəb isə uzaq qalaktikalardan gələn işığın milyardlarla işıq ili uzaqdan gəlməsidir. Buna görə də, 1994-cü və 1996-cı illərdə Kek Teleskopu ilə uzaq qalaktikalardan gələn işıq araşdırıldı və beləcə, keçmişdəki kosmik fon radiasiyasının da çox yüksək olduğu isbat edildi.
Son fakt
Bu məsələdə ən son fakt isə "ilk molekul" faktıdır. Əvvəlcə nəzəri olaraq kəşf edilən bu molekul kainatın bir yerində olmalı idi. Onlarla ildir axtarılan ilk molekul, yəni, helium hidrid ionu (HeH+) 2019-cu ilin aprel ayında NASA-nın uçan SOFIA Rəsədxanası tərəfindən 2900 işıq ili məsafədə yerləşən NGC 7012 dumanlığında kəşf edildi. Və əldə edilən bu uğur NASA tərəfindən "Kainatın kimyası bu ionla başladı" sözləri ilə elan olundu.
Zamanın başlanğıcı
Stiven Hokinq və Rocer Penrouzun nəzəri sübutları, həmçinin, Albert Eynşteynın riyazi düsturları zamanın da bir başlanğıcının olduğunu göstərir. 1971-ci ildə fizik Cozef K. Hafele və astronom Riçard E. Kitinq tərəfindən aparılan bir təcrübədə sübut olunuğu kimi zaman da durmadan genişlənməkdədir. Bu təcrübə həmçinin, zamanın yerin cazibə qüvvəsindən və hərəkət sürətindən asılı olaraq dəyişdiyini də sübut edir. Təcrübədə istifadə edilən həssas ölçülərin atom saatları ilə aparıldığını nəzərə alsaq, yəqin ki, alınan nəticələrin nə qədər dəqiq olduğunu ifadə etməyə ehtiyac qalmaz.
